Έρευνα στα προβλήματα φυσιολογίας των εκτελεστών

Ηλίας Σακαλάκ

    Το θέμα μου κινείται σε έναν ιδιαίτερο ερευνητικό χώρο και αφορά τα σωματικά και ψυχολογικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι εκτελεστές μουσικής. Με το αντικείμενο αυτό έχω ασχοληθεί εκτενώς τα τελευταία χρόνια. Τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής παρουσιάζονται στο βιβλίο που έχει κυκλοφορήσει με τίτλο "Σωματικά και ψυχολογικά προβλήματα των μουσικών".
Το θέμα αυτό έχει απασχολήσει πολλούς ερευνητές στο εξωτερικό και είναι η πρώτη φορά που κάποιος ασχολείται επίσημα στην Ελλάδα για να αποτυπώσει τι έχει γίνει παγκόσμια στον τομέα αυτό.

    Τα προβλήματα στα οποία αναφέρεται η μελέτη τα αντιμετωπίζουν κυρίως οι εκτελεστές χωρίς να περιορίζεται μόνο σ' αυτούς.
Πριν επεκταθώ στο θέμα μου θα ήθελα να αναφερθώ και σε ένα άλλο θεματικό πεδίο με το οποίο ασχολούμαι τον τελευταίο καιρό. Όλοι μας, είτε συνθέτης είναι κάποιος, είτε μουσικός εκτελεστής, είτε μουσικός παιδαγωγός, είτε μουσικός σε σχολείο είτε οτιδήποτε, θα πρέπει να ξέρουμε ότι η ακοή είναι η πρώτη αίσθηση που αποκτάμε (οι γιατροί υποστηρίζουν ότι ακούμε από τον πέμπτο μήνα στην κοιλιά της μητέρας μας) και η τελευταία αίσθηση την οποία χάνουμε, πριν πεθάνουμε. Αυτό σημαίνει ότι στη ζωή μας και ακόμα πριν δούμε το φως της ημέρας, έχουμε ακούσει πάρα πολλά πράγματα τα οποία μας επηρεάζουν αφάνταστα πολύ αργότερα. Με αυτό ακριβώς το αντικείμενο ασχολούμαι ιδιαίτερα τα τελευταία δύο χρόνια και πιστεύω ότι σύντομα θα παρουσιαστεί.
Επιστρέφοντας στο σημερινό θέμα, κάποιος ο οποίος δεν είναι εκτελεστής, αναρωτιέται τι είναι αυτά τα σωματικά και ψυχολογικά προβλήματα των μουσικών, δηλαδή είναι αυτοί οι εκτελεστές τρελοί; Ή γιατί να έχουν οι εκτελεστές προβλήματα σωματικά.
Να πούμε δύο λόγια μόνο και μερικά χαρακτηριστικά στοιχεία για τους μουσικούς.

    Πρώτα από όλα για να γίνει κάποιος μουσικός εκτελεστής θέλει 8, 10, 12, 15 χρόνια σπουδών. Έχει υπολογιστεί ότι για να δώσει κάποιος το πρώτο του ρεσιτάλ, σε ηλικία περίπου 22 ετών, αν ξεκινήσει από τα μικρά του χρόνια, χρειάζεται περίπου 12 με 15 χιλιάδες ώρες μελέτης.

    Ένα άλλο στοιχείο. Μια καλή δακτυλογράφος για να δακτυλογραφήσει ένα κείμενο, κάνει περίπου 200 κινήσεις το λεπτό. ¨Ένας μουσικός, μετρημένα, μπορεί στο ίδιο χρονικό διάστημα να υπερβεί τις 1200 κινήσεις.

    Σε αντίθεση με άλλα επαγγέλματα, εξαιρουμένων των αθλητών, πέρα από τις ώρες εργασίας στην ορχήστρα η σε σύνολα, ο μουσικός χρειάζεται όπως καταλαβαίνετε και καθημερινή μελέτη. Αυτό που σε όλους μας είναι γνωστό σαν φάλτσο, είτε παίζουμε μουσική είτε ακούμε, μπορεί πολύ εύκολα να ακουστεί αν το δάχτυλο του μουσικού πατήσει την χορδή, του βιολιού σε λάθος σημείο με απόκλιση τεσσάρων περίπου χιλιοστών !

    Η δύναμη που εξασκείται από το δάχτυλο του βιολιστή στο σημείο πίεσης της χορδής στην παραγωγή μιας νότας, μεταφραζόμενη σε βάρος ποικίλει από 500 γραμμάρια έως ενάμισι κιλό. Για το τσέλο ξεκινάει από το 1 κιλό. Για να παίξω μια νότα δηλαδή στο τσέλο πρέπει να βάλω πίεση που ισοδυναμεί σε βάρος ενός κιλού.

    Τώρα αν στα παραπάνω στοιχεία προσθέσει κανείς την ταχύτητα που απαιτείται, για την εκτέλεση ενός μουσικού έργου, εύκολα καταλαβαίνει ότι η εκτέλεση ενός μουσικού οργάνου, εκτός των άλλων υποχρεούται να έχει απόλυτο έλεγχο λεπτών κινήσεων.
Σύμφωνα με μια Σουηδική έρευνα του `92 του ʼμπινσον, στην οποία γινόταν σύγκριση των μουσικών ορχήστρας με αχθοφόρους φορτίων, μηχανικούς αεροσκαφών, ελεγκτές εναέριας κυκλοφορίας, γιατρούς και σερβιτόρους τα αποτελέσματα έδειξαν ότι, οι αχθοφόροι φορτίων και οι μουσικοί ορχήστρας είχαν την υψηλότερη αρτηριακή πίεση, εν ώρα εργασίας και την μικρότερη βαθμολογία σε σχέση με την δυνατότητα λήψης αποφάσεων στην δουλειά του. Δηλαδή ένας μουσικός ορχήστρας δεν μπορεί να λέει θέλω να παίξω ας πούμε την 29 του Mozart μεθαύριο, ότι του βάλουν μπροστά πρέπει να το παίξει. (Ακόμα και αυτό τίθεται κάποια στιγμή σαν θέμα μελέτης, δηλαδή στο εάν η μουσική που παίζει ένας μουσικός επηρεάζει κάποια στιγμή και την προσωπικότητά του).

    Δεν είναι τυχαίο, ότι σύμφωνα με αποτελέσματα μιας έρευνας αμερικάνικης ασφαλιστικής εταιρείας οι μαέστροι ζουν έως και 20% περισσότερο από τους μουσικούς ορχήστρας.

    Ενώ σε άλλα επαγγέλματα η αύξηση της ηλικίας θεωρείται λόγος προαγωγής αύξησης μισθού κ.ο.κ., σ' ένα μουσικό η αύξηση της ηλικίας το μόνο που σημαίνει είναι η επιβάρυνση της γενικής κατάστασης του σώματός του όπως ο περιορισμός των κινήσεων, της ακοής, της όρασής του με άμεσο αντίκτυπο της απόδοσης της εργασίας του.
Με τα φυσιολογικά προβλήματα των εκτελεστών ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, οι γιατροί μεμονωμένα ψάχνουν κάποιες περιπτώσεις όπως π.χ. προβλήματα στα χέρια ενός πιανίστα.

    Το μπάμ, ας μου επιτραπεί αυτή η λέξη, στη μουσική ιατρική που ασχολείται με τους μουσικούς εκτελεστές έγινε το 1983 όταν ο Garry Graham και ο Lion Flyser πολύ επιτυχημένοι πιανίστες στην Αμερική αντιμετώπισαν ένα πρόβλημα και οι δύο με το χέρι τους, το πρόβλημά τους φυσικά δεν λύθηκε ποτέ, μάλιστα ο Lion Flyser είχε έρθει πριν από μερικά χρόνια στην Ελλάδα και είχε παίξει σε ένα ρεσιτάλ δικό του μουσική για ένα χέρι, γιατί το άλλο δεν δουλεύει.

    Από εκεί ξεκινάει λοιπόν όλη η ιστορία η κλινική πρακτική το '83 περίπου στην Αμερική, όπου μία ομάδα γιατρών ασχολείται επειδή έχει γίνει θέμα στην Αμερική με το πρόβλημα αυτό των δύο πιανιστών.

    Δημιουργείται μια ομάδα γιατρών και κάποια στιγμή γίνεται η πρώτη επίσημη ανακοίνωση μετά από κλινική μελέτη που έχει γίνει για δύο συγκεκριμένους πιανίστες στο πρόβλημα που είχαν.Απλώς για την ιστορία να σας πω ότι και οι δύο είχαν παρουσιάσει συμπτώματα εστιακής δυστονίας, είναι μια νευρολογική πάθηση αυτή, ίσως η πιο δύσκολη στα σωματικά προβλήματα των μουσικών.Από εκεί και πέρα ξεκινάει μια πολύ μεγάλη ιστορία διότι βλέπουν και άλλοι εκτελεστές ότι κάποιος ασχολείται μαζί τους, η ιατρική επιστήμη ασχολείται σοβαρά με αυτό το θέμα.

    Σήμερα κοντά στην Αμερική υπάρχουν πάνω από 40 - 60 κλινικές για μουσικούς και χορευτές.Στην Ευρώπη τα τελευταία έξι-επτά χρόνια υπάρχουν κλινικές σε αρκετές χώρες. Στην Αγγλία υπάρχουν δύο κλινικές τουλάχιστον, καθώς επίσης και στη Γερμανία, Ολλανδία, Ιταλία και Ελβετία.

    Να σας πως εν συντομία ποια μπορεί να είναι τα προβλήματα των μουσικών. Χωρίζονται σε διάφορες κατηγορίεςς: είναι δυσλειτουργίες του μυοσκελετικού συστήματος, τενοντίτιδα, πόνος, σύνδρομο του Εκρεβέν, σύνδρομο παγίδευσης νεύρου, σύνδρομο καρπίου και διαταραχές κινητικής λειτουργίας όπως αυτό που σας είπα πριν για την εστιακή δυστονία. αυτά τα γνωρίζουν καλά όσοι παίζουν κάποιο όργανο. ʼλλα προβλήματα είναι στην κροταφογναφική άρθρωση, κυρίως σε πνευστούς και βιολιστές, γάγκλεια κ.τ.λ.

    Δερματολογικά προβλήματα, προβλήματα με αλλεργίες προβλήματα ακοής, επίσης, απώλεια ακοής, (φανταστείτε έναν μουσικό που παίζει επί πολλά χρόνια και εκτίθεται στα πολλά Ντεσιμπέλ). Προβλήματα όρασης.

    Ψυχολογικά προβλήματα (είναι αυτό που όλοι ξέρουμε σαν τρακ της σκηνής). Για τον καθένα είναι κάπως διαφορετικό, το τι συμβαίνει όταν κάποιος έχει τρακ, όταν είναι έτοιμος να βγει στην σκηνή το ξέρουμε όλοι. Υπάρχουνε πολλοί λόγοι γι` αυτό, ιδιαίτερα για τους μουσικούς ορχήστρας, όπως είναι η ένταση και η υπερβολική απαίτηση για πνευματική συγκέντρωση, η ένταση της ατάκας, περιμένεις κάποια στιγμή την ώρα που παίζεις από τον μαέστρο μια ατάκα και μπορεί να μην έρθει, ή να έρθει με λάθος τρόπο. Αυτός που θα παίξει την νότα δεν είναι ο μαέστρος είναι ο μουσικός. Αν λοιπόν ο μουσικός, δεν παίξει τη σωστή νότα, το τι θα συμβεί το καταλαβαίνετε.

    Είναι η ανώνυμη μουσική εκτέλεση, από την άλλη, είναι η υποχρέωση προσαρμογής στην μουσική ατμόσφαιρα, η διατήρηση του καλλιτεχνικού επιπέδου, δηλαδή η μελέτη που πρέπει να κάνει ο μουσικός κάθε μέρα, σαφώς είναι ο ανταγωνισμός, η καθημερινή ψυχολογική διάθεση και το κλίμα εργασίας, ο μαέστρος και η ορχήστρα ή η ένταση μεταξύ των μελών της ορχήστρας, η κριτική που ασκείται είτε στην ορχήστρα είτε σε μέλη της ορχήστρας, κ.ο.κ.

    Όπως βλέπετε δεν είναι και λίγα και στην πράξη τα βιώνει καθημερινά ο εκτελεστής.
Η μελέτη που έκανα, αποτυπώνει κυρίως τι έχει γίνει στις άλλες χώρες, στο βιβλίο το οποίο έχει εκδοθεί από τις εκδόσεις ΝΑΚΑΣ, περιλαμβάνονται δύο ερωτηματολόγια. Ένα, το οποίο έχει απαντηθεί από επαγγελματίες μουσικούς, το άλλο έχει απαντηθεί από σπουδαστές μουσικής. Θα σας πω δυο πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα.

    Στο ερωτηματολόγιο των επαγγελματιών, το 74,6 %, δηλώνει ότι είτε αντιμετώπισε είτε αντιμετωπίζει ένα ελαφρύ ή σοβαρό περιστατικό με το σώμα του. Και ένα άλλο, το οποίο χτυπάει καμπανάκι, για αυτούς που διδάσκουν κάποιο όργανο, είναι το εξής: η συντριπτική πλειοψηφία των σπουδαστών, που σπουδάζει κάποιο όργανο, δήλωσε ότι είναι απόλυτα φυσιολογικό το να έχει κανείς πόνους επειδή μελετάει κάποιο όργανο.

    Αυτό φαντάζεστε ότι οδηγεί σε κάποιο αδιέξοδο. Θα πρέπει να σας πω επίσης ότι από την μέρα που βγήκε και εκδόθηκε το βιβλίο, έχω δεχτεί πάρα πολλά τηλεφωνήματα, και πρέπει να σας πω ότι δεν πίστευα, από την αρχή που ξεκινούσα αυτή την μελέτη, ότι τα προβλήματα θα ήταν τόσο μεγάλα και σε τόσο μεγάλη έκταση.

    Τέλος, αυτό που έχω να προτείνω, στην πράξη πια, είναι να δημιουργηθεί ένα κέντρο πληροφόρησης, δηλαδή, δεν μπορεί κάποιο παιδί να πηγαίνει σε ένα οποιοδήποτε ωδείο (αν είναι μικρός θα τον πάνε οι γονείς) να μάθει κάποιο όργανο και να μην ξέρει γιατί πάει εκεί.. Ποιος διαλέγει το όργανο, που θα κάνει το παιδί, το παιδί ή οι γονείς; Γιατί ένα παιδί, ας πούμε, κάνει το Χ όργανο και δεν κάνει κάποιο άλλο. Έχει δει ποτέ αυτό το παιδί, ή έχει ακούσει μουσική; Γιατί δεν γίνονται για παράδειγμα κάποιες πρόβες σε ορχήστρες για παιδιά για να γνωρίσουν εκεί τα όργανα

    Έναν προβληματισμό θέτω. Από κει και πέρα θα πρέπει να γίνει απόλυτα μεγάλη ενημέρωση, δηλαδή θα πρέπει κάποιος που ασχολείται με ένα όργανο, να ξέρει ότι υπάρχει περίπτωση κάποτε στην ζωή του, στην μουσική του ζωή, να συμβεί κάτι που δεν θα είναι καλό. Με το σώμα του με το τρακ της σκηνής και όλα αυτά.
Οδηγείται, δηλαδή, ένα παιδί που ξεκινάει τις σπουδές του, που συνεχίζει ή που τελειώνει, να βγαίνει από ένα ωδείο και να μην ξέρει ότι υπάρχουν αυτοί οι πιθανοί κίνδυνοι.

    Θα πρέπει, λοιπόν, κατ' αρχήν να γίνει ενημέρωση και κατά δεύτερον πρόληψη. Υπάρχουν ειδικά προγράμματα για πρόληψη, όπως είναι η τεχνική Αλεξάντερ. Θεωρώ πολύ σημαντικό και το προτείνω να γίνει ένα κέντρο ενημέρωσης. Και δεν χρειάζονται υπερβολές, μερικά τετραγωνικά χώρος χρειάζεται, για να υπάρχει μια βιβλιογραφία, μια αρθρογραφία, τα πάντα γύρω από το θέμα δηλαδή. Έχω και εγώ συλλέξει πολύ υλικό που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί.

    Υπάρχουνε επίσης πολλοί γιατροί οι οποίοι ενδιαφέρονται. Πέρυσι με κάλεσαν σε ένα ιατρικό συνέδριο μικροχειρουργικής, για να μιλήσω για αυτό το θέμα. Ενδιαφέρον υπάρχει, αλλά όταν δεν έχει κάποιος συγκεντρωμένα στοιχεία δεν μπορεί να κάνει μελέτη, δεν μπορεί να κάνει έρευνα.

   Πρέπει να γίνει, λοιπόν, ένα τέτοιο κέντρο ενημέρωσης και πληροφόρησης, ούτως ώστε οποιοσδήποτε ενδιαφερόμενος, είτε γιατρός, είτε ψυχολόγος, είτε μουσικός, είτε παιδαγωγός, να ενημερώνεται και να παίρνει το υλικό που του χρειάζεται, για να επιταχύνεται αυτή η διαδικασία της μελέτης.
Ευχαριστώ πάρα πολύ.